Seksizam na setu: Prepoznavanje, definisanje i reagovanje
Smjernice za novinarke
Autorka: Duška Pejović
U javnom prostoru novinarke mogu biti izložene seksizmu, mizoginiji i seksističkom govoru mržnje, koji se u patrijarhalnom crnogorskom društvu često ne prepoznaju kao diskriminacija, rodno zasnovano nasilje, seksualno uznemiravanje i kršenje ženskih ljudskih prava. Za mnoge je takav način komunikacije društveno prihvatljiv i najčešće se opravdava pokušajem udvaranja ili šale prema ženi kojoj su takve riječi ili gestovi upućeni, a kojima se ona zapravo vrijeđa, ponižava, degradira u ličnom i profesionalnom smislu i svodi na seksualni objekat. Na ličnom planu to može dovesti do osjećaja bezvrjednosti, samocenzure, napuštanja posla, primjene strategije izbjegavanja, promjene u ponašanju pa čak i do pogoršanja zdravlja novinarke koja je izložena seksističkom govoru mržnje. Naročito je problematično kad seksistički i mizogini govor koristi osoba koja je javna ličnost, koja ima veću odgovornost zbog uticaja na društvo, čije riječi imaju posebnu težinu i pojačano štetno dejstvo na širi auditorijum, pogotovo kad se šalju putem masmedija. Javna reagovanja različitih društvenih subjekata koji pružaju podršku novinarkama i osuđuju seksizam i mizoginiju, mogu ojačati borbu protiv diskriminacije i uticati na brže promjene u stvaranju ambijenta u kojem su žene i muškarci ravnopravni.
________________________________________________________________________________________________________________
Seksizam, seksistički govor mržnje i mizoginija
Seksizam, seksistički govor mržnje i mizoginija predstavljaju ozbiljne društvene probleme koji se manifestuju kroz različite oblike diskriminacije na osnovu pola.
Prva međunarodna definicija seksizma sadržana je u Preporuci Savjeta Evrope CM/Rec(2019)1 o sprečavanju i borbi protiv seksizma. Seksizam je svaki čin, gest, vizuelno predstavljanje, izgovorene ili pisane riječi, praksa ili ponašanje zasnovano na ideji da su neke osobe, najčešće žene, inferiorne zbog svog pola, a koji se javlja u javnoj ili privatnoj sferi, bilo onlajn ili oflajn, u svrhu odnosno sa posljedicom kršenja suštinskog dostojanstva odnosno prava lica ili grupe lica, i stvaranja zastrašujućeg, neprijateljskog, ponižavajućeg ili uvredljivog okruženja, te održavanja i jačanja rodnih stereotipa. Seksizam može izazvati fizičku, seksualnu, psihološku ili društveno-ekonomsku štetu ili patnju. Seksisticki govor mržnje definiše se kao „svaki oblik neželjenog verbalnog, neverbalnog ili fizičkog ponašanja seksualne prirode sa svrhom ili posljedicom povrede dostojanstva osobe, naročito kada se stvara zastrašujuće, neprijateljsko, ponižavajuće, degradirajuće ili uvredljivo okruženje”. Državama se preporučuje da inkriminišu seksistički govor mržnje: Države se podstiču da preuzmu odgovornost za suzbijanje govora mržnje i obezbjeđivanje da se ista pravila primjenjuju na seksistički govor mržnje kao što se primjenjuju za rasistički govor mržnje kada je riječ o upotrebi sankcija u krivičnom pravu…
Mizoginija predstavlja vid mržnje, netrpeljivosti, prezira i averzije prema ženi koja se predstavlja kao objekat koji nema vrijednost, i želi se umanjiti njen integritet kako bi služila muškarcu. Mizoginija istovremeno označava i duboko ukorijenjene predrasude prema ženama.
________________________________________________________________________________________________________________
Izloženost novinarki seksizmu i mizoginiji i kako reagovati naročito u programima uživo
Novinarke koje rade uživo emisije mogu biti izložene seksističkom i mizoginom govoru i ponašanju kroz komentare ili gestove svojih sagovornika. U tom slučaju one su primorane da bez prethodne pripreme i vemena za razmišljanje, odmah odreaguju i odgovore na takve izjave dok su u zahtjevnim okolnostima pod lupom javnosti čiji dio ne prepoznaje da je riječ o rodno zasnovanom nasilju koje treba da ima odgovor. Za razliku od novinarki koje pišu ili snimaju emisije i imaju vremena da razmisle i pripreme odgovor na mizogine komentare, novinarke u programima uživo nalaze se pod velikim pritiskom iz više razloga:
a)vođenje emisije uživo, posebno političke emisije, predstavlja stres za svakog ko radi taj posao, a naročito za novinarku izloženu sudu patrijarhalne sredine koja usmjerava kritičnost prema njoj i zbog toga što je žena u javnoj, tzv. muškoj sferi, kao što je komentarisanje izgleda novinarke i često prisutna seksualna objektivizacija;
b)u svakom trenutku, iza svake izgovorene riječi, potrebno je vršiti procjenu da li se radi o slobodi izražavanja ili povredi nekog konvencijskog i Ustavom i zakonom utvrdjenog prava i slobode;
c)u najkraćem mogućem roku, ukoliko je moguće odmah, potrebno je reagovati, osmisliti način i formulisati odgovor na netolerantne, diskriminatorne, seksističke izjave sagovornika koje mogu biti upućene lično novinarki, odnositi se na sve žene ili bilo koju društvenu grupu;
d)svjesnost o konstantnoj osudi sredine u slučaju suprotstavljanja većinskom stavu i opšteprihvaćenim društvenim normama može ograničiti ispoljavanje jasne novinarske kritike i odgovora na seksizam i mizoginiju. Javno reagovanje na ove negativne pojave predstavlja izdvajanje od većine i može voditi novim uvredama, ponižavanju, diskriminaciji i izolaciji. Zbog toga je jasno koliko je potrebno hrabrosti, lične snage i posvećenosti borbi za zaštitu ženskih ljudskih prava u suprotstavljanju patrijarhalnim normama.
e)nedovoljna zakonska i institucionalna podrška u sankcionisanju mizoginije, seksizma i seksističkog govora mržnje obeshrabruje i može da blokira reakciju na negativne pojave.
Uslov za prepoznavanje, dekonstrukciju i borbu protiv seksizma i mizoginije je vrjednosni sistem koji podrazumijeva rodnu osviješćenost i senzibilisanost o rodnoj ravnopravnosti, ženskim ljudskim pravima i neophodnosti zaštite i promovisanja ljudskih prava u skladu sa domaćim zakonodavstvom, potvrdjenim medjunarodnim ugovorima i opšteprihvaćenim pravilima medjunarodnog prava, koji imaju prednost nad domaćim pozitivnim propisima.
Na mizogine stavove i seksistički govor mržnje koji dolaze od sagovornika, novinarke treba odmah da reaguju i nazovu ih pravim imenom, ospore diskriminatorne, uvredljive i ponižavajuće riječi, dekonstruišu ih stavljanjem u kritički kontekst sa ciljem ukazivanja na njihovu štetnost istovremeno promovišući toleranciju i ljudska prava/ženska prava. Uvijek je važno reagovati jer jezik i komunikacija čine ljude vidljivim ili nevidljivim, i prepoznaju ili omalovažavaju njihov doprinos društvu. Jezik koji je slijep za rodne razlike ili diskriminatoran jezik dalje jača seksističke stavove i ponašanje, te se time otvara prostor da se slične situacije ponove.
U Preporuci Komiteta ministara Savjeta Evrope br. R (97) 21 navodi se da bi mediji, između ostalog, trebalo da promovišu kulturu tolerancije, osporavaju pretpostavke koje su sadržane u netolerantnim izjavama sagovornika/ca prilikom intervjua, u izvještajima, diskusionim programima itd. i da skreću pažnju javnom mnjenju na sva zla netolerancije.
Primjeri mogućeg reagovanja na seksističke i mizogine stavove sagovornika: novinarka treba odmah jasno da ukaže sagovorniku/gostu da njegov komentar predstavlja seksistički i mizogini govor kojim vrijedja i ponižava žene, krši ljudska prava, diskriminiše i povredjuje lično dostojanstvo svake ženske osobe kojoj se na taj način obraća. Ona može podsjetiti sagovornika na njegovu odgovornost i moguću zakonsku sankciju zbog seksističkog i mizoginog komentara, te ga upitati da li je takav način komunikacije u skladu s njegovim akademskim i ličnim integritetom. Takodje može upozoriti da se u demokratskom društvu koje želi da udje u EU žene ne smiju degradirati, ponižavati i tretirati kao inferiorne u odnosu na muškarce, te da je važno da se poštuju ljudska prava i rodna ravnopravnost.
Osporavanje netolerantnih i diskriminatornih izjava kojima se krše ljudska prava svih marginalizovanih i ranjivih grupa u koje spadaju i žene, trebalo bi da postane praksa ne samo novinarki već i novinara, kao i svih društvenih subjekata koji se aktivno bore da Crna Gora bude demokratska zemlja. Sistem vrijednosti i osviješćenost o važnosti promovisanja ljudskih i ženskih prava osnova su za profesionalno, etičko i društveno odgovorno novinarstvo koje će uticati na svijest stanovništva i dati doprinos u izgradnji ravnopravnosti u društvu, kao i političke svijesti i sposobnosti za demokratsko građanstvo.
________________________________________________________________________________________________________________
Pravni i institucionalni okvir za zaštitu od seksizma, mizoginije i seksističkog govora mržnje
Sloboda izražavanja jedno je od fundamentalnih prava u demokratskom društvu ali nije apsolutno pravo i ne može se zloupotrebljavati za širenje netolerancije, diskriminacije, mizoginije i seksističkog govora mržnje, čime se krše ljudska prava.
U Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda članom 10 zajamčena je sloboda izražavanja ali propisuje se i ograničenje ovog prava pod odredjenim uslovima ukoliko se povredjuje jedno od štićenih dobara kao što su zaštita ugleda ili prava drugih. U članu 14 propisano je da se uživanje prava i sloboda iz Konvencije obezbjedjuje bez diskriminacije po bilo kom osnovu.
Ustav Crne Gore u članu 8 propisuje zabranu neposredne i posredne diskriminacije po bilo kom osnovu. U članu 18 navodi se da država jemči ravnopravnost žene i muškarca i razvija politiku jednakih mogućnosti. Pravo na slobodu izražavanja garantuje se članom 47 Ustava ali se istovremeno navodi da se ovo pravo može ograničiti samo pravom drugoga na dostojanstvo, ugled i čast i ako se ugrožava javni moral ili bezbjednost Crne Gore.
U slučaju izloženosti seksizmu, mizoginiji i seksističkom govoru mržnje, novinarka ima mogućnost da podnese prijavu po osnovu nekoliko Zakona koji bi mogli obuhvatiti kvalifikovanje nekog od prekršaja ili krivičnih djela u odnosu na ove negativne pojave.
U Zakonu o zabrani diskriminacije u članu 7 koji se odnosi na uznemiravanje i seksualno uznemiravanje, propisuje se da se diskriminacijom smatra svako neželjeno, verbalno, neverbalno ili fizičko ponašanje seksualne prirode, kojim se želi povrijediti dostojanstvo nekog lica ili grupe lica, odnosno kojim se postiže takav učinak, a naročito kad takvo ponašanje izaziva strah ili stvara neprijateljsko, ponižavajuće, zastrašujuće, degradirajuće ili uvredljivo okruženje. U članu 9 istog Zakona navodi se izmedju ostalog da je govor mržnje svaki oblik izražavanja ideja, tvrdnji, informacija i mišljenja koji širi, raspiruje, podstiče ili pravda diskriminaciju, mržnju ili nasilje protiv lica ili grupe lica zbog njihovog ličnog svojstva. U članu 34a predvidjene su novčane kazne za prekršaj.
Zakon o javnom redu i miru u članu 7 propisuje novčane kazne za vrijedjanje i drsko, bestidno i uvredljivo ponašanje na javnom mjestu od 100 do 1 000 eura ili kaznu zatvora do 60 dana.
Nedavnim izmjenama Krivičnog zakonika Crna Gore, seksualno uznemiravanje propisano je članom 211c kao krivično djelo uz kaznu zatvora do 6 mjeseci odnosno do 2 godine ukoliko postoji odnos nadredjenosti ili zavisnosti ili ako je riječ o licu koje je posebno ranjivo zbog dobi, bolesti, invaliditeta, zavisnosti, trudnoće, teške tjelesne ili duševne smetnje. Seksualno uznemiravanje, u smislu ovog člana, je svaki oblik neželjenog verbalnog, neverbalnog ili fizičkog ponašanja seksualne prirode, kojim se želi povrijediti dostojanstvo nekog lica ili grupe lica, odnosno kojim se postiže takav učinak, a naročito kad takvo ponašanje izaziva strah ili stvara neprijateljsko, ponižavajuće, zastrašujuće, degradirajuće ili uvredljivo okruženje.
U članu 42a predviđa se da će sud cijeniti posebne okolnosti za odmjeravanje kazne ukoliko je krivično djelo učinjeno iz mržnje prema drugom licu, izmedju ostalog i zbog pola i rodnog identiteta. U članu 443 koji se odnosi na rasnu i drugu diskriminaciju, izmedju ostalog navodi se da ko zbog razlika u pogledu pola krši osnovna ljudska prava I slobode zajamčene opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava i potvrđenim međunarodnim ugovorima od strane Crne Gore, kazniće se zatvorom od 6 mjeseci do 5 godina.
U Zakonu o obligacionim odnosima zbog povrede prava ličnosti koja se odnosi i na pravo na psihički (duševni) integritet, pravo na čast, pravo na ugled i pravo na dostojanstvo, predvidjena je naknada nematerijalne štete.
Osim zakonskih mogućnosti, novinarka koja je izložena seksističkom i mizoginom govoru može se pritužbom obratiti i Zaštitniku ljudskih prava i sloboda zbog kršenja ljudskih prava i diskriminacije po osnovu pola.
Takođe, novinarka može uputiti predlog za pokretanje postupka pred Etičkim odborom Univerziteta Crne Gore zbog kršenja akademskog integriteta. Etički odbor utvrđuje odgovornost lica protiv koga je pokrenut postupak i izriče mjere za povredu moralnih i profesionalnih načela utvrđenih Etičkim kodeksom.
Novinarka može zatražiti od svoje redakcije i medija u kojem radi reagovanje i zaštitu u odnosu na sagovornika koji je u programu koristio mizogine i seksističke stavove usmjerene ne samo prema njoj već i prema svim ženama, a kojima se krše ljudska prava i podstiče netolerancija i diskriminacija.
Novinarka se može obratiti profesionalnom udruženju, novinarskom sindikatu, nevladinim organizacijama koje se bave ženskim pravima a koji bi mogli pružiti kako podršku kroz reagovanje, tako i besplatnu pravnu pomoć u zaštiti dostojanstva, integriteta i ženskih ljudskih prava.
Foto: Freepik
Ove smjernice urađene su uz finansijsku podršku Nacionalne zadužbine za demokratiju. Sadržaj je isključivo odgovornost autora i izdavača Instituta za medije Crne Gore i nužno ne odražava stavove donatora.