Internet mimovi: Satira ili moćno propagandno sredstvo
Autor: Ivan Čađenović
Društvene mreže su bile preplavljene memovima u iščekivanju rezultata nedavnih predsjedničkih izbora u SAD-u, koji su i prije glasanja od strane medija i analitičara već bili proglašeni meme izborima.U Crnoj Gori smo, čini se, već imali takve izbore 30. avgusta ove godine, kada su zapaženu ulogu u kampanji za novi saziv Skupštine Crne Gore odigrale takozvane „meme stranice“ anonimnih autora.
Te stranice su skovale slogan „Neka padne, da osvježi malo“ – glavnu krilaticu tri tadašnje opozicione koalicije. Podržali su otvoreno koaliciju „Za budućnost Crne Gore“ i nosioca liste, današnjeg mandatara za sastav Vlade, Zdravka Krivokapića. Na društvenim mrežama stvorena je atmosfera da se na izbore mora izaći i glasati neka od tri opozicione koalicije. Tome su doprinijele meme stranice, od kojih pojedine imaju preko 22.000 pratilaca. „Meme“ ili, kod nas rasprostranjenije, „mim“ – naziv je kombinacije slike i teksta čiji je cilj prvobitno bio humor i zabava. Kada su se pojavili prije skoro dvije decenije, šaljivi tekst preko scena iz poznatih filmovia i serija, iz stripova, reklama, bili su karakteristični pretežno za humoristične platforme poput 9GAG-a.
Mogućnost da vrlo brzo postanu viralane (umnožen toliko puta na društvenim mrežama da dođe do širokog auditorijuma) uz korišćenje naprednih aplikacija čini mim stranice sve privlačnijim načinom komunikacije. Mim stranice su imale ulogu i u nedavnoj utrci za novog američkog predsjednika, kada su društvene mreže bile su preplavljene s mimovima koji su se rugali sporom, višednevnom prebrojavanju glasačkih listića u napetoj izbornoj trci Demokrate Džoa Bajdena i aktuelnog predsjednika SAD Donalda Trampa. Ne manje interesantno s mimovima bilo je i na prethodnim američkim izborima iz 2016. godine kada su internet preplavili mimovi čiji je cilj bio izrugivanje i diskreditacije Hilari Klinton – Trampove protiv kandidatkinje. Takvi mimovi su pravljeni, između ostalog, i na osnovu mnoštva dezinformacija i „lažnih vijesti“ na račun Klintonove. Priroda i uticaj mimova na političke procese Profesorica na Odsjeku za novinarstvo britanskog Univerziteta u Vestministeru Anastasija Denisova prošle godine je objavila knjigu „Internet mimovi i društvo“, u kojoj upravo govori o problemu mimova i širenja dezinformacija. Ona mimove definiše kao „polupečene“ viceve, interaktivne medijske tekstove koji privlače pažnju i mogu se brzo širiti. „Njihova interaktivnost leži u mnogo slojeva – najprije, mimovi obično referišu na druge kulturne ili medijske tekstove – to može biti pop kultura, slengovi sa društvenih medija, politički slengovi ili citati i slično. Drugo, mimovi kombinuju sliku sa tekstom – i često je osobi koja čita mim neophodno nešto veće znanje kako bi ono imalo smisla – znanje da ‘završi rečenicu’.
Kao treće, mimovi su interaktivni jer nekada ohrabruju ljude da podijele (šeruju) ili da čak kreiraju svoju verziju popularnog mima“, kazala je Denisova. Smatra da je riječ o subjektivnim i emocionalnim komunikacionim uradcima, koja služe za širenje mišljenja. Kada je riječ o uticaju na političke procese, prije svega izbore, Denisova smatra da je tu vezu teško dokazati. „Postojanje korelacije ne znači i postojanje uzroka. Sami mimovi ne mogu promijeniti mišljenja ljudi“, pojašnjava ona. U istraživanju, koje je sprovela, utvrdila je da su medijski eksperti najuspješniji u kreiranju uspješnog mima, ali da su u većini slučajeva autori mimova nepoznati, pa je i to teško utvrditi. Uspješan mim bi, prema njenom mišljenju, morao biti duhovit i privlačan i aktuelan. „Morao bi uhvatiti duh vremena u aktuelnom momentu – čak i za pojedinačnu grupu, ili grupu prijatelja, ili zajednicu, ili možda cijelu državu. Moraju biti intrigantni ali dovoljno laki za ’dekodiranje’. Reference – one moraju biti vrlo jasne kako bi ljudi mogli da se smiju ili se zainteresuju“, ističe Denisova. Ona smatra da novinari ne bi smjeli mimove da koriste kao izvore informacija, niti da ih koriste za prmovisanje svojih priča na društvenim mrežama. „Postoje primjeri kada novinari koriste mimove kao mamce za pažnju na društvenim mrežama, kako bi širili svoje priče.
Međutim, posljednjih godina, kako se poljuljalo povjerenje u novinarstvo, ovaj trend pokazuje znake opadanja i medijske organizacije u Ujedinjenom Kraljevstvu su oprezne da ne projektuju pogrešnu sliku (kod publike) ili da uzrokuju štetu po svoju reputaciju objavom kontroverznog mima ili pojavljujući se kao dio ‘bloka’ na društvenim mrežama koji se suprotstavlja pouzdanim i neutralnim profesionalnim izvorima informacije ili analize“, pojasnila je Denisova. Uticaj mim stranica u onlajn prostoru Crne Gore Analitičarka medija u Centru za monitoring i istraživanja (CEMI) Milica Zrnović ističe da su u okviru njihovog istraživanja primijetili da su mim stranice zbog njihovog neformalnog načina komunikacije i „zabavnog“ pristupa određenim društveno-političkim pitanjima, stvorile veliku bazu pratilaca za kratak vremenski period, te izazvale veliki broj interakcija kod korisnika, što svjedoči o uticaju koji imaju ove stranice u onlajn prostoru. „Jedan od načina je kreiranje i korišćenje stranica i grupa na društvenim mrežama (posvećene zabavi, kulturi ili zajednici) koje, bez otkrivanja svojih autentičnih ciljeva, dijele sadržaje kroz koje promovišu određeni politički narativ, a samim tim utiču i na političko mišljenje građana- pojašnjava Zrnović. Smatra da postoji opasnost od ovakvih stranica u politički osjetljivim vremenima. „Konkretno, kada su u pitanju ovakve stranice, glavne izazove predstavljaju manipulacije poput stvaranja iluzije masovne podrške ili popularnosti određenih subjekata radi ostvarivanja, odnosno pridobijanja prave podrške, te širenje dezinformacija, ’lažnih vijesti’, pogrešnih informacija.
Ovo sve može imati za posljedicu uticaj na birače i njihovo pravo na slobodan i informisan izbor“, pojasnila je Zrnović. Strategija za širenje dezinformacija Glavni urednik portala „Fejk njuz tragač“ Stefan Janjić smatra da društvene mreže i aplikacije za ćaskanje imaju ključnu ulogu u prenošenju dezinformacija. „Cilj svake onlajn manipulacije je da kod publike isprovocira određene emocionalne mehanizme – češće negativne (bes, tuga, prezir) nego pozitivne – a ti mehanizmi potom navode publiku da netačan sadržaj lajkuju, šeruju i komentarišu. Svaka od ovih aktivnosti utiče na viralni potencijal dezinformacije i korisnik suštinski, reagujući u afektu, tim aktivnostima direktno doprinosi finansijskoj ili političkog dobiti manipulatora“, navodi Janjić. Tvrdi da su oni koji se bave tim poslom razvili su čitav niz veoma djelotvornih strategija. „Od eksplicitnih, poput klikbejt naslova, do implicitnih, gdje nude privid analitičnosti, ili gdje laž promovišu u duhovitom tonu, kroz humorističke sadržaje. Na taj način se dezinformacija prilagođava različitim ciljnim grupama, spram njihovog uzrasta, pola, nivoa medijske pismenosti, ideoloških pozicija i tome slično“, pojasnio je Janjić. Mim stranice u Crnoj Gori Iako se pretežno služe političkom satirom, najpopularnije fejsbuk i instagram mim stranice u Crnoj Gori često u svom obraćanju javnosti šire govor mržnje, „lažne vijesti“, pozivaju na kršenje zakona i propisa… Zbog tih pojava, koje prate njihovu satiru, mnogi ih nazivaju i „trol stranicama“. Prva popularna političko satirična mim stranica u Crnoj Gori otvorena je 2014. godine na Fejsbuku i brzo je postigla popularnost, sa preko 20.000 pratilaca.
Anonimni aministrator stranice kreirao je „meme lika“ koji je koristio humor da bi često širio lažne narative, uvredljivi govor prema pojedincima i grupama…Intervjue sa „meme likom“ prenosili su i etablirani mediji u Crnoj Gori. U međuvremenu se u Crnoj Gori razvila „mim scena“. Otvaraju se nove humorističke mim stranice, od kojih se većina njih političkim dešavanjima bavi povremeno. Zbog crnog humora i ismijavanja određenih pojedinaca i (političkih) grupa, neke od stranica je Fejsbuk više puta gasio. Svaki put bi, nakon suspendovanja zbog kršenja pravila Fejsbuka, stranice dobijale znatno više pratilaca. Samo gašenje bi „prijateljske“ mim stranice iskoristile za promociju novoosnovane stranice sa izmijenjenim nazivom. Administratori su postajali vještiji da prenesu satirične poruke, često uvrjedljive i pune govora mržnje, a da izbjegnu kršenja pravila Fejsbuka ili crnogorskih propisa.
Mim stranice aktivne u kampanji za izbore Mim stranice su bile veoma aktivne tokom predizborne kampanje sa dva dominantno identitetska narativa, često i sa uvredljivim porukama. Nedavno istraživanje Instituta za medije ukazuju na problem širenja govora mržnje, dezinformacija i propagande na društvenim mrežama putem Fejsbuk stranica. Takvo ponašanje bilo je vidljivo na mim stranicama u jeku predizborne kampanje. „Ove fejsbuk stranice u prosjeku imaju od sedam do 22 hiljade pratilaca. Njihove objave korisnici intenzivno dijele i komentarišu što povećava njihovu vidljivost na društvenim mrežama.
U komentarima njihovih objava, koji se ne filtriraju, dodatno se širi govor mržnje“, navodi se u istraživanju. Za rješavanje ovog problem nadležni još uvijek nijesu pronašli adekvatno rješenje koje bi se primjenjivalo umjesto neprihvatljivog hapšenja osumnjičenih za širenje dezinformacija i pasivnog pristupa problemu dezinformacija, konstatuje se u istraživanju. Odgovornost je i na medijima i pojedincima koji nekritički dijele sporne sadržaje.